Kasteel Spoordonk te Spoordonk
Inhoud
Kasteel Spoordonk of Huis Ten Berg te Spoordonk
Inleiding
Dit kasteel was het centrum van de allodiale heerlijkheid van de oude Van Oirschots en dus ook van de latere ene helft van de heerlijkheid van Oirschot. Over het kasteel zelf schrijft Philips baron van Leefdael in het midden van de 17e eeuw: 'Op seeker ghehucht, Spoordonck genaemt, is gheleegen een casteel, den heere toebehorende met watermeulen daeraen.' Hierbij wordt later door jhr. mr. A. van Sasse van Ysselt opgemerkt, dat dit het Huis Ten Berg was. Een bron uit 1670 brengt een en ander aan het licht over de landschappelijke ligging en situatie: ‘Heer Ferdinandus Graef van Merode ende Montfort etc. die daer Heere is tegenwoordich ende sijne voorouderen over de hondert jaren aldaer Heer sijn geweest ende heeft daer een seer treffelijck Huys onder Spoordonck, genoemt den Bergh, omcinghelt met fraye vijvers ende grafften ende eene levende Riviere, daer hy eenen Molen op heeft ende is seer vischrijck daervan die van dat Huys wel voorsien worden midts de vischerije comt aent Huys". En verderop (blz. 57) schrijft hij nog: „Hier liggen al mede eenige Huysen van Edelen, doch onder deselve munt uyt 't Slot van de Merodens, dat seer plasantigh op de Rivier leydt’.
Hoe zag het kasteel eruit?
De indeling van het huis wordt in een artikel in Het Brabants Kasteel aan de hand van een inventaris uit 1748 uitgebreid beschreven. In dit artikel wordt ook een situatieschets gegeven van Huis Ten Berg met daarop tevens de rentmeesterwoning en bijgebouwen. In het artikel vinden we verder historisch kaartmateriaal waarop Huis Ten Berg staat afgebeeld. Het historisch kaartmateriaal laat zien dat Huis ten Berg weinig kasteelachtig was, tenminste als we kasteel definiëren als een versterkt bouwwerk. In 1772 werd het hoofdgebouw gesloopt evenals de stal, schuur, koets en brandhuis, zomerhuis en bakhuis. De "neerhuijsinge" bleef echter als boerenwoning met brouwerij grotendeels in tact en geniet tegenwoordig bekendheid als het "Rentmeesterwoning".
Den Berg, of het Huis te Spoordonk te Oirschot
Brock weet in 1825 van het oude huis onder Spoordonk nog te melden, dat 'eene buurt ten weeten aan de riviertjen de Beerse, waarop hier eene watermolen ligt, en eene groote halve uur van het dorp geleegen, voorheen aanmerkelijk was wegens het Slot of Kasteel, dat de oude Heeren van Oirschot, die van het Huis van Merode naamelijk daar bezaten. Hetzelve lag aan het riviertje de Beerze, in een vermakelijk oord, omringd van weide en diepe grachten; die visscherije van Oirschot behoorde aan dit Kasteel, dat de naam Van den Berg droeg, maar doorgaans het Huis te Spoordonk genoemd wierd. Hetzelve is al over veele jaaren afgebroken'.
Van Huis Ten Berg resteren nog enkele fundamenten (muurresten), waarvan de contouren op luchtfoto’s duidelijk te zien zijn. Anton van Oirschot beschreef de resten in 1981 op lyrische toon: ”Nog heden ten dage een bezienswaardig overblijfsel (slotpoort en koetshuis) dat herinnert aan de bloeitijd van de heerlijkheid Oirschot onder de Merode's.”
Huis Ten Bergh op een hoogtekaart
Moated Site
De schrijver B. Arts in Het Brabants Kasteel suggereert het volgende: ‘iets wat in internationale context een "moated site" genoemd wordt, maar wat in het Nederlands best als een "omwaterde huizinge" aangeduid mag worden. Geen middeleeuws versterkt kasteel, wel adellijke bewoning en de noodzakelijk geachte statuskenmerken als grachten, bruggen, tweedeling met "neerhuijsinge", et cetera. Die "omwaterde huizinge" Ten Berg zal te zijner tijd archeologisch wel naspeurbaar blijken. Op de oudste kadasterkaart vinden we ten zuidwesten van de "Rentmeesterswoning" een opvallend vijfhoekig perceel binnen de toenmalige kronkel van de Beerze. De binnenrand van deze vijfhoek wordt op de topografische kaart "Oirschot" van 1897 van een doorlopende begroeiing voorzien. Momenteel vinden we op dit perceel wat knotwilgen, waarbinnen de schutsboom prijkt van het Oirschots St. Sebastiaan-gilde, dat zo de band aangeeft met zijn beschermheer, de Prins van Merode.’
'Huis ten Berg' lijkt een goed voorbeeld te zijn van een coulissenkasteel of een ‘moated site’. Met een oppervlakte van 65 x 40 meter is het niet alleen erg groot, huis en gracht hebben geen defensieve functie en de torens, kantelen en dergelijke zijn louter symbolen van macht en rijkdom. ‘De toenmalige autoriteiten maakten een onderscheid tussen versterkte kastelen en niet-versterkte stenen huizen, op grond van de dikte van de muren en de breedte van de gracht; niet iedereen kreeg toestemming een huis te bouwen met muren breder dan een bepaalde dikte en grachten breder dan een specifieke maat.’
Kasteel ten Berg omstreeks 1688 (Brabant collectie, Universiteit van Tilburg)
Opvallend aan bovenstaande 17e eeuwse kaart (F. de Wit, W. Blaeu, Quartae Partis Brabantiae seu Ditionis Silvae Ducis Accuratissima Delineatio (z.p. na 1688) Koninklijke Bibliotheek Den Haag, www.hetgeheugenvannederland.nl) is dat er behalve kasteel Ten Berg ten zuiden van Oirschot, ten noorden van Oostelbeers nog een kasteel, gehucht of versterkt huis staat vermeld. Het betreft Preveur (Preueur). Wie weet wat het is, mag het zeggen, een verdwenen gehucht?
