Kasteel van de heren van Valkenswaard en Waalre
Kasteel van de heren van Valkenswaard en Waalre
Het kasteel van de heren van Valkenswaard en Waalre stond net in Waalre bij de Dommel: het kasteel van Loon. Op een 17e eeuwse ets die als opschrift draagt: ‘Aangezicht van het kasteel Loon in het dorp Waalre’ staat een huis afgebeeld met een L-vormige plattegrond liggend op een klein, omgracht stuk grond, met modieuze tuin, boomgaard en stallen. Het geheel was door een laan omgeven. Voor het kasteel ligt de kasteelboerderij en aan de Dommel, die langs het kasteel stroomt, ligt de watermolen met molenhuis. Kasteel Loon was van de 16e tot de 19e eeuw de residentie van de heer van de heerlijkheden Waalre, Valkenswaard en Aalst. Het vormde toen het centrum van het goederenbezit van de heer, dat ten zuiden van het gehucht Loon lag en een viertal pachthoeven en een watermolen omvatte.
Kasteel Loon was geen kasteel in de zin van een versterkt stenen huis, maar een omgracht woonhuis, een ‘slotje’ dat in de 15e eeuw in de vorm van een woontoren werd opgetrokken. Het slotje werd mogelijk vooraf gegaan door omwaterde huizing of houten schrans. De lage ligging van de kasteellocatie was er debet aan dat Waalre zich niet kon ontwikkelen tot een kasteelgehucht of kasteeldorp. Deze plek was niet geschikt voor uitgebreide bewoning en bovendien lagen de landerijen van de vier pachthoeven in de weg. Daarbij woonden tot de 16e eeuw geen van de heren van Waalre, Valkenswaard en Aalst daadwerkelijk in de heerlijkheid. A.J. Bijsterveld typeert het geheel als een buffer tussen de kerkdorpen Valkenswaard in het zuiden en Waalre in het noorden.
Achterhoeve Waalre
Volgens Bijsterveld was de Achterhoeve aan het einde van de 14e eeuw de materiële basis voor het heerlijke gezag van de heer. Deze is het eerst onroerend goed van enig omvang dat in dit gebied wordt genoemd en is wellicht de kern geweest van het heerlijke grondbezit in Waalre en Valkenswaard. Vanuit de Achterhoeve bouwden de heren van de heerlijkheid in de loop van de geschiedenis hun grondbezit in Waalre uit. Een mijlpaal in deze ontwikkeling was de bouw in de 15e eeuw van een stenen woontoren door de heer, mogelijk op de plaats van een oudere boerderij. Gelet op de relatief geringe dikte van de muren (50 cm) heeft de woontoren geen primair defensieve functie gehad. De woontoren staat te boek als een blokhuis (een relatief klein, verdedigbaar huis), en slotje (een al dan niet omgracht adellijk stenen woonhuis) of een woontoren met een zeer beperkte defensieve functie. Waarschijnlijk is hij opgericht uit statusoverwegingen. De woontoren werd later uitgebouwd tot het L-vormige stenen huis van het type kasteel en landhuis dat veel voorkwam in de 16e eeuw en dat op de hierboven genoemde 17e eeuwse ets staat afgebeeld.
Afbeelding: Kasteel Loon en de allodiale bezittingen van de heer van de heerlkijkheid Waalre, Valkenswaard en Aalst.
Huidige 'kasteel'
Na de afbraak van het Kasteel in 1867 en de brand in 1834 resteert er nog maar een klein deel van dit stenen huis in de onderbouw van de ter plaatse herbouwde boerderij, die nog steeds als ‘Het Kasteel wordt aangeduid'. De Voorlopige Lijst van Monumenten in Noord-Brabant uit 1931 geeft te kennen dat het kasteel in 1867 bijna geheel was afgebroken. ‘Binnen de grachten staan thans twee boerderijen, waarvan een met een brok oud muurwerk, twee zijgevels met rollaag en uitmetselingen. Inwendig: kelder met gemetselde tongewelven en eenige gesneden sleutelstukken’.
Ter plaatse van de oude omgrachting van Kasteel Loon zijn nog restanten te vinden van het grachtenstelsel. Volgens Stichting Waalres Erfgoed is het de vraag of de gracht het hoofdgebouw geheel omsloot. De bronnen maken geen melding van de zuidelijke gracht. De oostelijke en noordelijke gracht zijn nog aanwezig in de vorm van de (Molen)Vloet of het Vleuke, een smalle sloot van gedeeltelijk natuurlijke oorsprong. De breedte van de gracht varieert van 10 tot 14 meter.
Ter plaatse van het kasteel staan nu twee boerderijen, waarvan de voorste enig opgaand muurwerk, de kelders en de naam van het oude Kasteel bewaart. De bijbehorende kasteelboerderij is verdwenen. Voor meer achtergrondinformatie, bijvoorbeeld voor foto’s, gravures van het kasteel, 18e en 19e eeuwse beschrijvingen van het kasteel, en de samenvatting van een bouwhistorische verkenning van het kasteel, zie A.J. Bijsterveld (red.), Het herengoed van Waarle, De heren, het kasteel en de Loondermolen, circa 1300-1940 Stichting Waalres Erfgoed (Waalre 2000).
Afbeelding: 17e eeuwse gravure beeldt het kasteel Loon af in zijn oorspronkelijke staat, als een op een hoge onderbouw verrijzend herenhuis met een fries boven de eerste verdieping met haar hoge ramen.
