Dommelen
Dommelen
Dommelen bestond in 1830 uit 17 huizen en boerderijen aan de slingerende weg ten westen van de Dommelense watermolen en het molenhuis. Dit is de zuidrand van de akker van Dommelen waarin verspreid de eenzame kerk en nog twee boerderijen lagen. De kerk stond op 600 meter van de dorpsstraat, nu Bergstraat geheten.
Op de Cultuurhistorische Waardenkaart van Brabant heeft de oude dorpskern van Dommelen, waaronder verstaan wordt Dommelen én de Groenakkers, een hoge Cultuurhistorische waarde gekregen met de volgende toelichting: Oude dorpskern met lintbebouwingen en een driehoekig plein. De structuur dateert grotendeels uit de Late Middeleeuwen (1250-1500), toen de oudtijds verspreide bewoning zich verplaatste naar de randen van de akkercomplexen en oude alleengelegen hoeven of "einzelhöfe" werden opgesplitst en uitgroeiden tot buurtschappen. De huidige kern van Dommelen is ontstaan uit de vroegere buurtschappen Berg, Groenstraat en Hei. Het centrum van Dommelen, met de kerk, lag in de Middeleeuwen in de Kerkakkers, ter hoogte van de huidige kruising Kerkakkerstraat-Helenadal. De kerk werd in 1882-1883 verplaatst van de Kerkakkers naar de Groenstraat. Het bebouwingsbeeld, met overwegend eenlaags bebouwing, waaronder (verbouwde) langgevelboerderijen, dateert met name uit de periode 1850-1950. Monumentale gebouwen zijn ondermeer de R.K. kerk van de H. Martinus (1882-1883), de Dommelse Molen, een dubbele onderslagmolen (17e eeuw en jonger, molenaarshuis uit 1843), het voormalige raadhuis (1918), villa De Berg (1925) en De Dommelsche bierbrouwerij (1870 en jonger). Oude bomen in het processiepark bij de kerk, in de tuin bij villa De Berg en op en bij het driehoekig plein aan de Pastoor Bolsiusstraat. De oude dorpskern kent aan de oostzijde een samenhang met het Dommeldal. Aan de zuidwestzijde kent de oude dorpskern nog een zichtrelatie met een oude akker met een esdek.
