De derde parochiekerk van Valkenswaard
De derde en vierde parochiekerk van Valkenswaard
In 1860 werd de tweede middeleeuwse kerk vervangen door een nieuwe kerk op de Markt. Dit gebouw onderging in 1929 een fikse uitbreiding. Het schip werd vergroot en de toren werd verhoogd door hem te ommantelen met de huidige toren die er omheen is gebouwd.
In het jaar 1860 werd met de bouw van deze bakstenen Sint Nicolaaskerk gestart, met hergebruik van de stenen van de ruïne van de kerk aan de Rosheuvel te Valkenswaard. De kerk, een driebeuk pseudobasiliek. werd ontworpen en gebouwd door architect K. Weber. Het De topgevels boven de zijbeuken werden bekroond met een spits en met hoektorentjes. In 1929, zo’n 70 jaar later, werd de kerk gesloopt om een groter exemplaar te bouwen op dezelfde plaats. Alleen de toren bleef, in eerste instantie staan, maar… zo beweren boze tongen, die bleek lager dan o.a. de toren van het buurdorp Leende. Dát bleek echt niet te kunnen. In 1939, tien jaar later, werd de ‘Peperbus’ zoals de oude toren in de volksmond genoemd werd, van een ombouw voorzien, die beduidend hoger werd opgetrokken. De oorspronkelijke toren zit nog binnen in. Bij een bezoek aan de kerktoren is dat in het trapportaal nog duidelijk te zien. Van de eerste kerk aan de Markt en de eerste toren zijn foto’s bij het RHCe.
Om de huidige kerk te kunnen bouwen werden, naast gerecupereerde stenen uit de afbraak van de kerk uit 1860, ook nieuwe stenen gebruikt. Die werden echter niet van elders naar Valkenswaard aangevoerd maar hier ter plaatse in een tijdelijk te bouwen veldoven gebakken. Van deze tijdelijke oven, die meer richting Dommelen heeft gestaan, bijna op de hoek Nieuwe Waalreseweg/Dijkstraat, is niets meer terug te vinden. Een enkele ‘Valkenswirdse mens’ die het allemaal nog heeft zien gebeuren, vertelt dat het vervoer van de stenen van de bouwplaats naar de kerk in aanbouw, op een originele manier gebeurde. ’s Avonds na werktijd zouden parochianen een menselijke ketting gevormd hebben vanaf de oven tot aan de bouwplaats. De stenen zouden van hand tot hand zijn doorgegeven. De verteller was stellig in zijn bewering. Helaas, bleek het onmogelijk dit verhaal aan de feiten te toetsen. In elk geval levert zijn relaas een prachtig beeld van godsvruchtige parochianen die samen weken aan een nieuw godshuis.
Deze nieuwe versie van de grotere kerk werd ontworpen door architect Jan Stuyt. Boven de ingang prijkt Sint Nicolaas. In 1992 werd de kerk aan de Markt opgeknapt. De glas-in-lood ramen van Luc van Hoek werden gerestaureerd door de firma Slegers uit Helmond. De koperen luchter werd vervaardigd en geschonken door Jan Woltering uit Valkenswaard. De bijzondere muurschilderingen, eveneens van Luc van Hoek, werden helaas al in de jaren vijftig, toen vernieuwen tot elke prijs, met volle overgave uitgevoerd werd, met een dikke laag latexverf over geschilderd. Hopelijk wordt met ter tijd een techniek gevonden om deze betreurenswaardige vernieling ongedaan te maken.
Registeromschrijving van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Aan het zuiden van de Markt staat de in 1927 door Jan Stuyt ontworpen Sint Nicolaaskerk. De huidige kerk verving haar voorganger van architect Weber uit 1858-1860. Een deel van de toren van Weber werd ommanteld opgenomen in de nieuwbouw. De kerk is opgetrokken in een decoratieve Expressionistische baksteenstijl met verwijzingen naar de Neo-Gotiek. De baksteendecoratie in het interieur is gepleisterd en overgeschilderd. De ingangsdeur van toren naar kerk, het orgel en de westelijke orgelgalerij zijn vernieuwd. Ten zuiden van het koor een nieuwe eenlaagse aanbouw. Uit baksteen opgetrokken, driebeukige, blindbasilicale kerk op kruisvormige plattegrond met schip van vier traveeen en naar het transept verbredende zijbeuken. Na het transept volgen één koortravee en een lager, rondgesloten koor met omgang. Aan de westzijde de inganspartij onder de toren. Toren en koor worden geflankeerd door twee uitgebouwde kapellen. Het ex- en interieur worden gekenmerkt door de toepassing van keperbogen boven alle venster- en deuropeningen. De toren heeft twee geledingen met aan de noordzijde een uitgemetselde ronde traptoren met octagonale spits. Op de begane grond een portiek met vleugeldeur waarboven een tegeltableau, voorstellende Christus met tekst DOMUS DEI PORTA COELI. Boven het portiek een stervormig venster met radiale tracering en een nis met hardstenen console en baldakijn waarin een beeld van de heilige Nicolaas. In de zijmuren lancetvensters, aan de zuidzijde, hoog in de muur, een nis met beeld van Onze Lieve Vrouw van Den Bosch (?). Op de tweede geleding galmgaten met uurwerk, geflankeerd door hoektorens met steile tentdaken waarop pirons, het geheel bekroond door een octagonale spits met smeedijzeren kruis en weerhaan. De toren wordt geflankeerd door twee uitgebouwde veelhoekige kapellen. In de topgevels van de zijbeuken drielingvensters en een getrapt baksteenmotief met muizetand. In de topgevel van de transepten een samengesteld venster bestaande uit zes keperboogvensters onder stervormig venster met radiale tracering. In de kooromgang keldervensters en rechthoekige gekoppelde vensters, in de absis vensters onder keperboog. Langs de dakrand van het koor metselwerk met vlechtingen. Ten noorden van het koor een aanbouw onder plat dak met muizetand, bakgoot op klossen en een deur. Aan de noord- en zuidzijde van schip en aan zuidertransept uitgemetselde biechtstoelen onder lessenaardak met bakgoten en platte daken. Schip en dwarsgeplaatste topgevels boven de zijbeuken worden gedekt met zadeldaken, voorzien van lei in Maasdekking. Op de omgang en de absis de ronding van het koor volgende lessenaardaken. De uitgebouwde kapellen naast de toren worden gedekt door polygonale spitsen met pirons. Op het dak van het schip dakkapellen onder zadeldak met driehoekige vensters.
Afbeelding: Nicolaaskerk aan de Markt in Valkenswaard (maart 2011)
In het sobere, gepleisterde en geschilderde interieur spitsbogige arcades tussen pijlers met lisenen. In het schip, transept en koor netgewelven, in de zijbeuken en kapellen graatgewelven. Ten zuiden van het vijfhoekige koor een kapel met halfronde absis, aan de noordzijde een kapel met rechte afsluiting. In alle vensters glas-in-lood-vullingen, naar ontwerpen van Luc van Hoek en uitgevoerd door een glasatelier te Roermond, gedateerd 1936. In de zuidelijke zijbeuken, van west naar oost; Vincentius a Paulo, Nicolaas, voorstelling van de Sleutelovergave (Joh. XII,17). In de noordelijke zijbeuk; Elisabeth van Thüringen, Willibrordus, Paulus. In het zuidertransept; Maria omgeven door de Zeven Sacramenten, waaronder v.l.n.r. Adam en Eva, Jesaja, Achaz en Jasur, de Annunciatie, Hulde aan Maria, Visitatie en de heiligen Nesterus, Cyrillus en Bernardus. In het noordertransept; een Kerstvoorstelling met de Aanbidding der Koningen en Herders en de Hemelvaart van Christus. In het bovenste venster de Drieeenheid omgeven door de evangelistensymbolen. In de kapel ten zuiden van het koor Maria als Mater Amabilis, in de noordelijke kapel de Aanbidding van Christus. In het koor vijf vensters uit de vorige kerk (ca. 1925); het Offer van Abraham, de Mannaregen, de Verrijzenis, de Wonderbaarlijke Vermenigvuldiging van brood en vissen, de Bruiloft te Kanaan. In de kapel ten zuiden van de toren scenes m.b.t. O.L.V. van Handel, in de noordelijke kapel diverse voorstelling waaronder een boom (Apoc. 22) en haan (Rom. 2). Het beeldhouwwerk (van H. v.d.Geld en P. Verdonk) is, uitgezonderd het Madonnabeeld van Luc van Hoek (1936), van elders afkomstig. In de kapel noordelijk van het koor een doopvont (1921), afkomstig uit de vorige kerk. Orgel en orgelkas zijn niet van waarde uit het oogpunt van monumentenzorg. De kerk is van algemeen belang. Het gebouw heeft cultuurhistorisch belang als bijzondere uitdrukking van de ontwikkeling van het katholicisme in het zuiden en is tevens van belang als voorbeeld van de typologische ontwikkeling van de dorpskerk in het interbellum. Het gebouw heeft architectuurhistorisch belang door de stijl en de detaillering, die getuigen van de wijze waarop de architect een compromis bereikte tussen traditie en vernieuwing in de kerkenbouw en is van kunsthistorisch belang door de interieuronderdelen, waaronder de bijzondere ramenreeks van Luc van Hoek. Het gebouw is tevens van belang als voorbeeld van het oeuvre van de architect Stuyt. Het heeft ensemblewaarden vanwege de bijzondere situering, verbonden met de ontwikkeling van de nederzetting. Het is van belang vanwege de architectuurhistorische en typologische zeldzaamheid en de zeldzaamheid van bewaarde kerken van Stuyt.
