Eerste protestantse kerk Valkenswaard
Eerste en tweede protestantse kerk Valkenswaard
De eerste kerk
In 1659 vestigde zich in Valkenswaard een protestantse gemeente. Dominee Johan Alstorphius was de eerste voorganger. Al vanaf 1648 hadden ze de beschikking over de middeleeuwse kerk op de Rosheuvel, maar die moesten ze rond 1800 verlaten. In 1809 kwam voor de Valkenswaardse protestanten een kerk midden op de Kleine Markt gereed, een gebouw in “waterstaatsstijl”. Lodewijk Napoleon zorgde niet alleen voor de teruggave van de kerken aan de katholieken, maar hij keek er ook op toe dat alle protestanten een nieuwe kerk, meer op maat voor het aantal protestantse gelovigen, zouden krijgen, Hij zag er zelfs op toe dat er verantwoorde bouwtekeningen gebruikt werden. Het Valkenswaardse kerkje op de Markt, nabij de hoek Leenderweg/Eindhovenseweg, hoort tot deze zogenaamde Lodewijkskerkjes of Waterstaatskerkjes. De technische tekeningen voor deze gebouwen werden immers, in opdracht van Lodewijk Napoleon, vervaardigd door de mensen van Rijkswaterstaat. Er was echter een beperkt aantal modellen. Bij de ingebruikname, de een zegt in 1809 de ander in 1813, was zelfs een aantal katholieke notabelen aanwezig. Die werden daarover later door de Valkenswaardse deken gekapitteld, wat het nodige zegt over de religieuze verhoudingen in die tijd. De Nederlands Hervormde kerk aan de kleine Markt werd 1813 in gebruik genomen. De kerk werd gebouwd door timmerman Th. V. Laarhoven uit Leende. De bouwkosten bedroegen ƒ4.080,-.
Bij grondwerkzaamheden aan de Leenderweg, eind jaren tachtig van de twintigste eeuw, werd grond afgevoerd naar Dommelen om daar een geluidswal op te richten langs de Tienendreef. Een toevallige passant ontdekte in de nieuwe wal een mooie achtkantige blauwe steen. Thuis gekomen bleek, bij nader onderzoek, dat het ging om de verloren gewaande eerste steen van het eerste protestantse Waterstaatskerkje uit 1812 toen dominee Koocken het onthulde, zo leert de inscriptie. Met respect voor het verleden werd de steen overgedragen aan de huidige protestantse gemeente. Na 77 jaar was de kerk in slechte staat en eigenlijk te groot voor het aantal praktiserende gelovigen. Daarom werd besloten de kerk af te breken en om daar, op dezelfde plek, een nieuwe en kleinere kerk te bouwen
N.H. Kerk Het Weerderhuys Markt 2 Valkenswaard
Het huidige Weerderhuys verving in 1890 het eerder op die plaats gebouwde oorspronkelijke Waterstaatskerkje uit 1809. Na 77 jaar is de kerk in slechte staat en eigenlijk te groot voor het aantal praktiserende gelovigen. Daarom werd besloten de kerk af te breken en om daar, op dezelfde plek, een nieuwe en kleinere kerk te bouwen. Het nieuwe kerkje werd op zondag 7 december 1890 ten tijde van dominee H. Krol (1887 – 1897) in gebruik genomen. Het aantal zielen van de NH-kerk bleef klein. Enige aanwas van betekenis liet tot na 1900. Na WO II lag dit aantal lidmaten op 300 en de lijn was stijgend tot 899 begin van de jaren tachtig. Dit tweede ‘Protestantse kerkje’ was tot 1967 in gebruik als godshuis. Daarna werd het gebouw onder de naam ‘Weerderhuys’ door de gemeente als trouwzaal in gebruik genomen. Het Weerderhuys aan de Leenderweg werd in 1969 aangekocht door de gemeente en doet vanaf 1 oktober 1973 tot op heden (anno 2010) dienst als gemeentelijke trouwzaal. Op 30 september 1973 werd het Weerderhuys officieel geopend door de toenmalige burgemeester Van Zwieten.
In de Registeromschrijving van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed staat dit object als volgt omschreven: Aan de westzijde van de zogeheten 'Kleine Markt', op de kruising van enkele wegen, werd in 1890 de Neo-Gotische Nederlande Hervormde Kerk gebouwd op de plaats waar in 1809 het eerste protestantse kerkgebouw was verrezen. Aannemer was Van der Struyk uit Oisterwijk. Het gebouw, dat in 1969 werd overgedragen aan de gemeente Valkenswaard en de functie van trouwzaal kreeg, staat sinds 1973 bekend onder de naam 'Weerderhuis". Bakstenen kruiskerk met lager koor en ingangspartij onder zadeldaken gedekt met lei in Maasdekking. In alle gevels zijn op regelmatige afstand speklagen van gele verblendsteen aangebracht. De tuitgevels zijn alle voorzien van uitgemetselde schouders en afgedekt met ezelsruggen van daktegels. Uitgezonderd de voorgevel zijn alle gevels voorzien van een bakstenen waterlijst. De zadeldaken zijn voorzien van bakgoten op uitgemetselde geprofileerde lijsten waarin onder andere een muizetand. Alle venster- en deuropeningen zijn voorzien van afgeschuinde dagkanten. Vensters en lichten hebben allen een geometrische glas-in-lood-vulling, in de voorgevel voorzien van gekleurd glas. De vensters hebben hardstenen dorpels. De lagere ingangspartij aan de westzijde heeft een hardstenen trap die leidt naar een opgeklampte vleugeldeur met gesmede gehengen, klopper en slotplaat onder een door een getoogde strek gedragen korfboog. Daarboven een rondbogig drielichtvenster met hardstenen dorpel waarboven drie rondvensters. De deur en het drielichtvenster bevinden zich in een over de gehele hoogte van de gevel aangebrachte rondbogige nis. In de toppen van de ingangspartij en de kruisarm respectievelijk een aan de bovenzijde getrapt licht en een rondbogig licht. Aan de noordzijde, in de hoek van de kruisarmen een uitgemetselde trapkoker onder koepeldak bedekt met zink. In de trapkoker twee aan de bovenzijde getrapte lichten. Aan de zuidzijde van deze en aan beide zijden van de oostelijke kruisarm een rondboogvenster. In de gevels van de kruisarmen aan noord- en zuidzijde een rondbogig drielichtvenster met boven in de top een getrapt licht. In de top van de oostelijke kruisarm een blind rondboogvenster. Het lagere koor heeft in de gevel een rondbogig tweelichtvenster waarboven een rondvenster, het geheel in een rondbogige nis. Boven deze nis een aan de bovenzijde getrapt licht. In de zuidgevel van het koor een opgeklampte deur met gehengen waarvoor een lage bakstenen trap. Op de kruising een opengewerkte houten dakruiter op achthoekige plattegrond met laag ingesnoerde spits op geprofileerde klossen met lei in Maasdekking. Op de top van de spits een smeedijzeren ster. In de voorgevel, boven de deur een gevelsteen: 'DE EERSTE STEEN VAN DIT KERKGEBOUW / IS GELEGD DEN 13 JULI 1890 DOOR DEN / WEL EDELEN HEER G.W. BOOT HZN / KERKVOOGD DER HERVORMDE GEMEENTE / TE VALKENSWAARD E.N.
Afbeelding: Het Weerderhuys aan de Markt in Valkenswaard (maart 2011)
In het geheel gepleisterde interieur zijn de ingangspartij en het koor door muren van de kruiskerk gescheiden. In de muur naar de ingangspartij een opgeklampte, getoogde vleugeldeur met hardstenen dorpel. Boven de ingangspartij een balkon met planken vloer, via een open, gedeeltelijk in de trapkoker opgenomen hardstenen trap bereikbaar. Het onderste gedeelte van de trap is voorzien van een smeedijzeren leuning. Het balkon is van de kerk gescheiden door een muur met rondboog waaronder een smeedijzeren balustrade. In de muur naar het koor een opgeklampte deur onder gemetselde rondboog met hardstenen geboorte- en sluitsteen en dorpel.Over de gehele muur een halfronde waterlijst. In de viering een graatgewelf op een geprofileerde waterlijst. In de kruisarmen en koor tongewelven. In de ingangspartij een vlakke zoldering. Onder de vensters een afzaat. Op de vier hoeken van de viering colonetten met hardstenen basement en kapiteel. De vloer bestaat uit hardstenen plavuizen. In het kerkgebouw zijn nog vier oorspronkelijke eikenhouten kerkbanken aanwezig.
De kerk is van algemeen belang. Het gebouw heeft cultuurhistorisch belang als bijzondere uitdrukking van de ontwikkeling van het protestantisme in het zuiden en is tevens van belang als voorbeeld van de typologische ontwikkeling van de hervormde dorpskerk. Het gebouw heeft architectuurhistorisch belang door de voor een hervormde kerk vrij uitzonderlijke stijl en de detaillering. Het heeft ensemblewaarden vanwege de bijzondere situering in oppositie tot de katholieke kerk, verbonden met de ontwikkeling van de nederzetting. Het is gaaf bewaard gebleven en als neogotische hervormde kerk relatief zeldzaam. CHW. Nr. KL112-000294. Rijksmonument. Nr: 518661.
Deze vroegere hervormde kerk werd in 1890 gebouwd op de plaats van een oudere kerk uit 1809. Het gebouwtje is als trouwzaal in gebruik en de naam herinnert aan de oude grenskerk van Valkenswaard op de Beverbeekse heide onder Achel uit de periode toen de katholieken hun geloof niet vrij mochten uitoefenen. Bijzonder is het feit dat dit kerkje in de protestantse traditie is gebouwd als zogenoemde centraalbouw, maar in de stijl en vormentaal van de neo-gotiek welke stijl uitgesproken katholiek kan worden genoemd.
